Ευριπίδη Ελένη - Πρόλογος (στ. 1- 191) - Ερμηνευτική προσέγγιση

·         Τα πρόσωπα του έργου

Ελένη: Κόρη του Τυνδάρεω, βασιλιά του Άργους και της Λήδας. Κατηγορείται ότι είναι υπαίτια για τον Τρωικό πόλεμο καθώς εγκατέλειψε τον σύζυγό της κι έφυγε με τον Πάρη στην Τροία. Προσπαθεί να αποδείξει την αθωότητά της.

Πρωτέας: Βασιλιάς της Αιγύπτου (μυθολογικό πρόσωπο). Προστατεύσε την Ελένη σαν κόρη του μέχρι τον θάνατό του.

Χορός: Αποτελείται από Ελληνίδες σκλάβες στην Αίγυπτο, φίλες της Ελένης

Θεοκλύμενος: Γιος του Πρωτέα και της Ψαμάθης. Σε αντίθεση με τον πατέρα του, ο Θεοκλύμενος δεν σεβάστηκε την Ελένη και την πιέζει επίμονα να παντρευτούν.

Θεονόη: (θεός + νόησις) Κόρη του Πρωτέα και της Ψαμάθης και αδερφή του Θεοκλύμενου. Παρουσιάζεται να έχει μαντικές ικανότητες. Συμβουλεύει την Ελένη και θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του έργου.

Μενέλαος: Βασιλιάς της Σπάρτης και σύζυγος της Ελένης. Μετά το τέλος του πολέμου, περιπλανήθηκε στις θάλασσες για 8 χρόνια. Τελικά κατέφθασε στην Αίγυπτο σαν ναυαγός και με σκοπό να ζητήσει βοήθεια από τον βασιλιά της χώρας για να επιστρέψει στην πατρίδα του.

Αγγελιαφόρος: Σύντροφος του Μενέλαου. Εμφανίζεται στη σκηνή για να επιβεβαιώσει τα λεγόμενα της Ελένης.

Τεύκρος: Αδερφός του Αίαντα του Τελαμώνιου. Είναι από τους λίγους επιζώντες του Τρωικού Πολέμου. Στο ταξίδι του προς την Κύπρο περνάει από την Αίγυπτο όπου και συναντά την Ελένη.

Διόσκουροι: (Διός+ κούροι à Γιοι του Δία) Τα ονόματά τους είναι Κάστορας και Πολυδεύκης και είναι αδέρφια της Ελένης. Εμφανίζονται ως « από μηχανής θεοί» και δίνουν λύση στην τραγωδία.

·         Η υπόθεση του έργου

Η τραγωδία αρχίζει με την Ελένη ικέτιδα στο μνήμα του Πρωτέα να εξιστορεί τα δεινά της και να προσπαθεί να αποφύγει το Θεοκλύμενο που την πιέζει να τον παντρευτεί. Εκεί την συναντά ο Τεύκρος (επιζώντας του Τρωικού πολέμου). Δίνει πληροφορίες στην Ελένη σχετικά με την οικογένειά της και το Μενέλαο. Της λέει μάλιστα ότι πληθαίνουν οι φήμες ότι ο άνδρας έχει πεθάνει, εξανεμίζοντας έτσι και την τελευταία ελπίδα της ηρωίδας για να επιστρέψει ζωντανή με το Μενέλαο στην Σπάρτη. Έτσι η Ελένη με τις Ελληνίδες γυναίκες σκλάβες που αποτελούν το Χορό θρηνεί για την τύχη της και αποχωρεί από τη σκηνή. Σ' αυτό το σημείο εμφανίζεται ρακένδυτος και ναυαγός ο Μενέλαος, ο οποίος διηγείται τη συμφορά του μετά την άλωση της Τροίας. Αποκαλύπτει ότι τη γυναίκα του την έκρυψε στο βάθος μια σπηλιάς μαζί με άλλους ναυαγούς μέχρι να βρει βοήθεια. Μη γνωρίζοντας πού βρίσκεται, πλησιάζει το παλάτι με σκοπό να ζητήσει τρόφιμα και βοήθεια. Η γριά θυρωρός τον προτρέπει να φύγει το γρηγορότερο, καθώς ο Θεοκλύμενος μισεί τους Έλληνες εξαιτίας της Ελένης. Φυσικά ταράζεται στο άκουσμα του ονόματος της Ελένης και προβληματίζεται για την σχέση αυτής της γυναίκας που είναι στην Αίγυπτο και της «δικής» του που είναι κρυμμένη στην σπηλιά. Στη συνέχεια έχουμε την πρώτη συνάντηση του ζευγαριού, όπου η Ελένη τρομάζει στην παρουσία του «άγνωστου» άνδρα και σπεύδει να κρυφτεί στο μνήμα του Πρωτέα. Ο Μενέλαος διαπιστώνει την ομοιότητα αυτής της γυναίκας με της Ελένης στην σπηλιά και σαστίζει. Η στιχομυθία που ακολουθεί θα οδηγήσει στην αναγνώριση του Μενέλαου από την Ελένη, η οποία προσπαθεί να τον πείσει ότι αυτή είναι η πραγματική του γυναίκα και ότι αυτό μαζί του έχει απλώς το είδωλο που δημιούργησε η Ήρα. Η δυσπιστία του Μενέλαου διαλύεται όταν ένας πιστός του σύντροφος και φύλακας της Ελένης στη σπηλιά έρχεται να αναγγείλει την εξαφάνιση στον ουρανό της γυναίκας που είχαν εντολή να φυλάνε. Έτσι έχουμε την αναγνώριση της Ελένης από το Μενέλαο. Οι δύο σύζυγοι εκφράζουν τη χαρά και την ανακούφιση τους για τη συνάντησή τους. Η Ελένη εξηγεί στη συνέχεια ότι ο μόνος τρόπος για φύγουν ζωντανοί από την Αίγυπτο είναι να παρακαλέσουν τη Θεονόη να κρατήσει μυστικό τον ερχομό του Μενέλαο, γιατί διαφορετικά κινδυνεύει από το Θεοκλύμενο. Αφού πέσει η Ελένη στα πόδια της ως ικέτις και εξασφαλίσουν τη σιωπή της Θεονόης καταστρώνουν το σχέδιο της διαφυγής τους. Η Ελένη ζητεί από το Θεοκλύμενο να της παράσχει ένα καράβι για να ανοιχτεί στο πέλαγος, ώστε να αποδώσει, ως όφειλε βάσει των εθίμων, τις νεκρικές τιμές στο νεκρό της άνδρα. Έτσι καταφέρνουν να δραπετεύσουν οι δύο σύζυγοι. Όταν βέβαια το μαθαίνει ο Θεοκλύμενος είναι έτοιμος να  κυνηγήσει την Ελένη και να σκοτώσει τη Θεονόη, εμφανίζονται όμως οι Διόσκουροι, οι αδελφοί της Ελένης, και ως «από μηχανής θεός» τον μεταπείθουν και το δράμα κλείνει ειρηνικά.

·         Ο ρόλος του Προλόγου

Ο μονόλογος της Ελένης-συμβατικός, ίσως και ανιαρός για το σύγχρονο θεατή- είναι απαραίτητος προκειμένου να αντλήσουμε τις απαραίτητες πληροφορίες: ο τόπος, η ταυτότητα της Ελένης, τα βάσανά της, παλιά και τωρινά, το πρόβλημά της, τα δρώντα πρόσωπα.

·         Το ήθος της Ελένης

Η «καινούρια» Ελένη: αντάξια της αριστοκρατικής καταγωγής της, με υψηλό το αίσθημα της τιμής, υπερηφάνεια, συζυγική αφοσίωση και πίστη στο τελετουργικό της θρησκείας, θεοσεβούμενη, παρότι θύμα των θεών, αθώα σε όσα της καταμαρτυρούν. Νιώθει θλίψη και απόγνωση για το διασυρμό του ονόματός της, ενοχές για τους αδικοχαμένους Έλληνες και Τρώες, εγκλωβισμένη ανάμεσα στο φόβο (Θεοκλύμενος) και την ελπίδα(προφητεία Ερμή).

·         Η τραγικότητα της Ελένης

à Είναι θύμα των «παιχνιδιών» και της βούλησης των θεών, όργανο για να πετύχουν τις επιθυμίες και τα σχέδιά τους.

àΑντιμετωπίζει σοβαρό δίλημμα: να υποχωρήσει στην επιθυμία του Θεοκλύμενου θυσιάζοντας την τιμή της για μια άνετη ζωή, ή να μείνει πιστή στο σύζυγό της υπομένοντας τους κινδύνους που αυτό συνεπάγεται.

àΔιασύρεται το όνομά της, αλλά η ίδια είναι αθώα. Δε μπορεί όμως να το αποδείξει.

àΗ τραγική της μοίρα προκαλεί στη ψυχή των θεατών τον «έλεο» και το «φόβο». Ο θεατής την σπλαχνίζεται, συμπάσχει και αγωνιά για την τύχη τόσο της Ελένης, όσο και τη δική του, που θα μπορούσε να βρεθεί στη ίδια θέση.

·         Ενοχή και υπαιτιότητα της Ελένης στην Ελένη του Ευριπίδη

Η εκδοχή της Ελένης του Ευριπίδη έρχεται να αναιρέσει  την επική εξιστόρηση του τρωικού μύθου. Η Ήρα εξοργισμένη για την εκλογή της Αφροδίτης, αποφασίζει να παρέμβει και να χαλάσει το σχέδιο της αρπαγής της Ελένης. Φυγαδεύει την πραγματική Ελένη στην Αίγυπτο ως προστατευόμενη του βασιλιά Πρωτέα και στέλνει στην Τροία μαζί με τον Πάρη ένα ψεύτικο είδωλο. Έτσι η Ελένη από θύτης φαίνεται να γίνεται το θύμα στις βουλές των θεών και με αυτό τον τρόπο αποδεικνύεται περίτρανα η αθωότητά της. Η Ελένη δεν πήγε με τον Πάρη ποτέ πουθενά, μένοντας πιστή στον Μενέλαο. Εξάλλου, η σθεναρή άρνηση της στην Αίγυπτο προς έναν (ακόμη) μνηστήρα, το Θεοκλύμενο, μυθογραφικό κακέκτυπο του Πάρη, πιστοποιεί την αφοσίωση στο σύζυγό της, που ποτέ δεν πρόδωσε, άξια της εμπιστοσύνης και της προστασίας της Ήρας και έτοιμη να εγκαταλείψει την Αίγυπτο για να σωθεί.

·         Η Διάνοια – ο σκεπτικισμός του Ευριπίδη

à Η αντίθεση ανάμεσα στο «είναι» και το «φαίνεσθαι». Οι αισθήσεις μας εξαπατούν, βλέπουμε την επιφάνεια, όχι την ίδια την πραγματικότητα. Ο Πάρης πιστεύει ότι έχει την Ελένη, αλλά έχει ένα είδωλο. Ο Μενέλαος πολεμά για ένα σύννεφο, το όνομα της Ελένης και όχι η ίδια κατέστρεψε την Τροία.

àΕπικριτική στάση απέναντι σε θεούς με ανθρώπινα πάθη και ιδιοτελείς σκοπούς.

à Αμφιβολία για την εγκυρότητα των μύθων(στ. 20-25) και σκεπτικισμός απέναντι στη επικρατούσα θρησκευτική αντίληψη (στ.1-4).

àΟ παραλογισμός και η ματαιότητα του πολέμου. Καμιά διάκριση ανάμεσα σε νικητές και νικημένους.

àΗ ομορφιά από δώρο θεού γίνεται συχνά καταστροφική για όποιον την έχει, αλλά και για τους γύρω του.

·         Η Λέξις (εκφραστικά μέσα)

Κυριαρχούν στη σκηνή αντιθέσεις που υπογραμμίζουν τα βασικά θέματα του Προλόγου και την τραγικότητα των προσώπων.(Το είδωλο και η πραγματική Ελένη, Ο Πρωτέας προστάτεψε την Ελένη, ενώ ο Θεοκλύμενος την πιέζει επίμονα να παντρευτούν, η προφητεία του Ερμή και η τωρινή κατάσταση της Ελένης, κ.λ.π)

·         Η Όψις (σκηνοθετικοί δείκτες)

1) Να ο Νείλος, 2) εδώ βασίλευε ο Πρωτέας, όσο ζούσε, 3) στο νησί Φάρο, 4) στου Πρωτέα το μνήμα ετούτο.

·         Η προοικονομία

Στ. 70-73: η υπόσχεση – προφητεία του Ερμή.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ, 2η ΣΚΗΝΗ (στ. 83- 191)

·         Ο λειτουργικός ρόλος της σκηνής με τον Τεύκρο

 àΕμφανίζεται απροσδόκητα στη σκηνή με μοναδικό καθήκον να συμπληρώσει την προϊστορία της δράσης. Από τους λίγους φημισμένους ήρωες που επέζησαν του Τρωικού πολέμου, με πληροφορίες «από πρώτο χέρι», περιπλανώμενος ακόμα στην ανατολική Μεσόγειο με προορισμό την Κύπρο.

àΠολιτικός υπαινιγμός του Ευριπίδη – φόρος τιμής στον απόγονο των Τευκριδών, Ευαγόρα, σταθερό σύμμαχο των Αθηναίων στις δύσκολες μέρες μετά τη Σικελική καταστροφή και το κλίμα αποστασίας των συμμάχων.

àΕσωτερική σύνδεση Ελένης – Τεύκρου. Εξόριστοι, ταπεινωμένοι και μισητοί στη Ελλάδα, ακούσια θύματα μιας κρίσης(«περί της καλλίστης» η Ελένη, «των όπλων» ο Τεύκρος), η θεωρούμενη υπεύθυνη του πολέμου αντιμετωπίζει τα θύματά της στο πρόσωπο του Τεύκρου.

àΕπιδεινώνεται η τραγική θέση της ηρωίδας, καθώς πληροφορείται την απώλεια του Μενέλαου και την τύχη των αγαπημένων προσώπων εξαιτίας της. Εντείνεται η δραματικότητα, γιατί με την εμφάνιση του Μενέλαου ζωντανού, η απέραντη δυστυχία μεταστρέφεται σε ευτυχία.

 

·         Η τραγική ειρωνεία

στ. 88-97: Ο Τεύκρος θεωρεί ότι η γυναίκα που βλέπει απλά μοιάζει στην Ελένη, ενώ είναι η Ελένη

στ. 140-146: Ο Τεύκρος είναι βέβαιος ότι είδε στην Τροία την Ελένη, ενώ ήταν το είδωλό της.

στ. 186-191: Ο Τεύκρος καταριέται την Ελένη, αλλά καταριέται στη γυναίκα που έχει μπροστά του.

·         Η στιχομυθία

στ. 105-166 : γοργό ύφος, διάλογος «χωρίς ανάσα», ομοβροντία δυσάρεστων νέων, απανωτά χτυπήματα για τη Ελένη που καθηλώνουν και το θεατή, καθώς τα συναισθήματα εναλλάσσονται από την ελπίδα στην απογοήτευση και από την απογοήτευση στη απόγνωση και το φόβο για τη ζωή της ηρωίδας.

·         Η προοικονομία

 Διαγράφεται ο ρόλος της Θεονόης και του Θεοκλύμενου: μια μάντισσα γνωστή σ’ όλο τον κόσμο κι ένας βάρβαρος βασιλιάς.

Η άρνηση του Τεύκρου να αναγνωρίσει την Ελένη προοικονομεί την αντίστοιχη άρνηση του Μενέλαου λίγο μετά.

 Η ευχή του Τεύκρου(στ.191) προοικονομεί το αίσιο τέλος του έργου.

·         Το ήθος των ηρώων

Τεύκρος: Εντυπωσιακό παράδειγμα ανθρώπου με συσσωρευμένα επάνω του τα δεινά του πολέμου και των ανατροπών που αυτός επέφερε. Νικητής, αλλά εξόριστος και ανέστιος:  ως γνήσιος γόνος αριστοκρατικής γενιάς, με αίσθημα αξιοπρέπειας αποδέχεται την ευθύνη και την ποινή που του επιβλήθηκε, εφόσον άφησε ατιμώρητο τον άδικο και άδοξο θάνατο του αδελφού του. Παρορμητικός, εύπιστος και αφελής, παρασύρεται από τα αισθήματά του και αδυνατεί να συγκρατήσει το μίσος του απέναντι σ’ αυτή που θεωρεί αιτία της δυστυχίας του. Εύκολα υιοθετεί την ιδέα της ομοιότητας των δύο γυναικών και δεν υποψιάζεται τίποτα παρά τις επίμονες ερωτήσεις της «άγνωστης» γυναίκας. Ταπεινωμένος και γεμάτος ανασφάλεια προσφεύγει στους θεούς για να του δείξουν το δρόμο.

Ελένη: διπλωμάτισσα, ευφυής, εκμεταλλεύεται την αφέλεια του συνομιλητή της και ελίσσεται με άνεση προκειμένου να αποσπάσει έντεχνα τις απαραίτητες πληροφορίες, χωρίς να αποκαλύψει την ταυτότητά της.

Επιμέλεια

Κωνσταντίνα Δημητρίου

Φιλόλογος